TATA MAKNA
Pengertian
Tata makna
manrupa widang elmu basa anu maluruh
ngenaan harti kecap jeung parobahan harti kecap. Harti kecap ngawengku; (1) harti
leksikal, (2) harti gramatikal,
(3) harti denotatif, (4) harti konotatif, (5) harti sinonim, (6) harti antonim,
(7) harti homonim, (8) harti hiponim, (9) harti poli semi.
Sedengkeun parobahan hati kecap ngawengku; (a) harti nu ngalegaan
(generalisasi, (b) harti nu ngaheureutan (sfesipikasi), (c) harti nu ngaluhuran
(ameliorasi), (d) harti nu ngahandapan
(peyorasi), (e) harti nu matukeurkeun
(sinestesia), jeung (f) harti kecap an
ngumpamakeun (asosiasi).
2.1. Harti Kecap
2.1.1.
Harti
Leksikal
Harti leksikal
nya éta harti kecap an sarua jeung harti an aya dina kamus. Harti leksikal bisa
oge disebut harti kecap an can make rarangken (imbuhan). Conto:
-hujan =
cai an turun ti langit (harti
kamus)
-payung = alat pikeun nahan panas panon poe atawa cai
hujan
-buku = alat pikeun nulis atawa maca an
dibendel
conto kalimah:
a.
Mang Somad keur nandean cai hujan.
b.
Mang Udin keur ngomean payung.
2.1.2. Harti Gramatikal
Harti
gramatikal nya éta harti kecap an geus make rarangken. Conto:
-
kahujanan = hatina kakeunaan ku cai hujan
-
papayung = pejabat atawa an nyekel jabatan
-
payungan = make payung
Conto kalimah:
a.
Si Ibro keur ngiuhan dina tangkal waru, kusabab sieun
kahujanan.
b.
Pa Ewon tos jadi papayung di kecamatan .
2.1.3. Harti Denotatif
Harti
denotataif nya éta harti kecap anu sabenerna. Conto:
- meja - korsi -
baju
- dahar - hujan - leungeun
2.1.4. Harti
Konotatif
Harti
konotatif nya éta harti kecap injeuman
(kias), atawa harti an teu sabenerna.
Conto: - hujan cimata - panjang leungeun - meja hejo
Conto kalimah:
a.
Neng Sinta hujan
cimata basal indungna tilar dunya.
b.
Si Bogel mmah budakna panjang leungeun
c.
Koruptor
teh diadili dina meja hejo.
2.1.5.
Harti
Sinonim
Harti sinonim,
nya éta kecap anu ngabogaan harti sarua jeung kecap sejen.
Conto: - baju = acuk - gede = badag -
beunghar = jegud
Conto dina paguneman:
Aki :
“Nini, ari ieu baju saha
mani alus kieu ?"
Nini :
“Oh… éta mah acuk pa Lurah
!"
Aki :
“beda nya Nini, ari raksukan
anu beunghar mah mani sae kieu !"
2.1.6. Harti antonim
Harti
antonim nya éta kecap anu hartina
lalawanan jeung kecap sejen. Conto :
- jangkung
x pendek - pinter x
bodo - hade
x goreng
conto kalimah:
a.
Lanceukna mah pinter, ari adina mah bodo.
b.
Pa Ubed mah jalma beunghar, ari Si Ibro mah jalma
sangsara.
2.1.7. Harti
homonim
Harti homonim,
nya éta kecap anu tulisan jeung sora basana
(bunyi) sarua, tapi hartina teu sarua. Harti homonim dibagi dua, nya éta
harti homograf jeung harti homofon.
2.1.7.1. Harti
homograf
Harti
homograf, nya éta kecap anu tulisanana sarua, tapi hartina beda. Conto:
-
kaca =
kaca -
koneng = koneng - buku =buku
kaca = hartina lembaran tina buku (halaman)
kaca =
hartina barang anu pecah belah
Conto kalimah:
a. Pa Lurah nuju maca buku kaca
13
. b. Sinta
keur ngelapan kaca jandela .
koneng = anu hartina warna
koneng = anu
hartina mangrupa
Conto kalimah:
a. Budak téh make baju koneng.
b. Bi Ijah keur ngarendos koneng dina coet.
2.1.7.2. Harti homofon
Harti
homofon nya éta kecap anu sora basana sarua tapi hartina beda. Conto:
- bang x
bank - rok x
rock - sangsi x
sanksi
Conto kalimah:
a. Bang Mandra pamaen
sinetron.
b.
Juragan Badrun angkat ka bank BNI
2.1.8. Harti hifonim
Harti
hiponim, nya éta kecap anu ngabogaan
harti umum jeung harti husus.
a.
Harti umum, nya
éta harti kecap anu ngawengku harti sejen
b.
Hart husus, nya éta harti kecap anu kawengku ku harti
umum, atawa bagian
tina harti umum.
No.
|
Harti umum
|
Harti husus
|
1.
|
Sayuran
|
Tomat, kentang, kangkung,
|
2.
|
Lauk
|
Gurame, lele, bandeng, nila,
|
3.
|
Bangunan
|
Saung, gedong, hotel, villa,
|
4.
|
Kembang
|
Melati, ros, mawar, sedap malam
|
Conto kalimah: 1).
a. Mang Somad keur mawa sayuran ka pasar. (harti
umum)
b. Ceu Sari
keur metikan kangkung di dapur. (harti husus)
2). a. Jakarta
b. “ Mangga
atuh linggih heula kasaung butut pa!”(harti husus)
2.1.9. Harti polisemi
Harti
polisemi, nya éta harti kecap anu leuwih
ti hiji, atawa harti kecap anu ngaragum harti kecap sejen. Conto:
Awewe = - istri
- parawan
- bikang
Conto kalimah: a. Istri
Pa
b. Hayam bikang Mang
Usup geus ngendog.
Evaluasi
Jawab patalekan ieu di handap !
1. Aki
= “ Kunaon nini nyekelan wae beuteung?”
Nini
= “ Ieu, padaharan nini nyeri!”
Dumasar kana paguneman diluhur, kecap anu
ngabogaan harti leksikal nya éta:
a. nyekelan b. padaharan c. kunaon d. beuteung
2. Kecap dina paguneman di luhur anu ngabogaan
harti gramatikal, nya éta:
a. padaharan, b. nini, c. aki, d. beuteung.
”Barang anjog ka
Taman Topi, Si Ibro ngahuleng bari kota
3. Kecap anu ngabogaan harti konotatif dina ungkara di luhur, nya éta:
a. barang anjog , taman topi b. jalan pibalikeun, kurung
batok
c. katalimeng, ngahuleng d. taman topi, kurung batok
4. “Prasasti Ciaruteun mangrupa titinggal raja Purnawarman.”
Kecap
Prasasti Ciaruteun ngabogaan harti :
a.
konotatif, b. homonim, c. denotatif, d. polisemi.
5. “Budak téh jongjon wae tuang , teu ningalieun sangu anu
dihuapkeunana maruragan dilodokan ku
entog.”
Kecap
dilodokan, dina kalimah di luhur, ngabogaan harti sinonim nya
éta:
a. tuang, b. neda, c. dahar, d. nyatu.
6. “Si Juned mah kawentar jalma
malarat.” Kecap antonim tina kecap malarat
nya eta :
a. sangsara, b. beunghar, c.
miskin, d. teu
boga
7. Pilih kalimah
ieu di handap anu ngabogan harti homofon !
- Bang Kasman bandar hayam.
- Bi Sumi keur ngarendos koneng , pikeun nyangu koneng.
- Kuring mah sangsi budak anu bolos dibere sanksi ku kapala sakola.
- Bang Miun keur ngelapan kaca.
“ (1)
Mangga wae gera
8. Ungkara di luhur, anu kecapna ngabogaan
harti homograf, nya éta
a. kalimah ka-1 jeung ka-2 b. kalimah ka-2
jeung ka –3
c.
kalimah ka –3 jeung ka-4
d. kalimah a-4 jeungka-1
9. Pilih kecap ieu di handap anu mangrupa kecap umum !
a. melati, b. ros, c. lele, d.
tatangkalan.
10. Isuk-isuk keneh jalma-jalma
geus minuhan sisi Situ Gede, aya anu
mawa ayakan,
sirib, heurap, kecrik jeung alat sejena anu bisa pake ngala lauk.
Beunteur, sepat,
bogo, lele jeung sajabana. Kecap husus dina ungkara kasebut, nya éta:
a. lauk, b. Situ Gede, c.
mawa, d. heurap.
2.2. Parobahan Harti Kecap
2.2.1. Harti kecap anu Ngalegaan (generalisassi)
Harti
kecap anu ngalegaan nya éta harti kecap anu dipake kiwari ambahanana leuwih
lega tibatan harti kecap anu dipake ayeuna.
Conto :
- bapa
= kecap bapa bareto mah
dipake pikeun sesebutan anak ka kolot
lalakina ayeuna mah dipake pikan
kasakumna jalma anu dipikahormat. Misalna , bapa lurah, bapa presiden, bapa RT,
jsb.
- ibu = kecap ibu bareto mah
dipake pikeun sesebutan ti hiji anak ka
indungna, tapi ayeuna dipake sesebutan pikeun unggal jalma awewe anu dipika
hormat. Misalna; ibu RT, ibu guru, ibu PKK, ibu lurah, jsb.
- saderek
= kecap saderek baheula mah dipake pikeun sesebutan kanu jadi
dulur, ayeuna dipake sesebutan pikeun kasakabeh jalma anu dipihormat.
Misalna saderek RT,
conto kecap sejena
nu hartina ngalegaan nya éta; teteh,aa, jsb.
Conto kalimah: 1) a. Bapa Si Ewon
bandar hayam. (harti heubeul)
b. “Ari bapa
lurah aya?” ceuk pa RT (harti nu
ngalegaan)
2) a. Pun Biang
mah saderekna urang Bandung
b. “Saderek
téh bade kasaha? (harti generalisasi)
2.2.2. Harti Kecap anu Ngaheureutan
(spesifikasi)
Harti
kecap anu ngaheureutan nyak éta harti kecap anu dipake ayeuna leuwih heureut
ambahanana tibatan harti kecap anu dipakae baheula. Conto :
- sarjana = kecap
sarjana baheula mah dipake sesbutan pikeun sakabeh jalma anu pinter/
ngabogaan kaahlian leuwih ti jalma sejen disebut sarjana, tapi ayeuna
mah kecap sarjana téh ngan dipake sesebutan pikeun ka jalma anu lulus ti
perguruan tinggi. Misalna sarjana
ekonomi, sarjana pertanian, jsb.
- guru =
kecap guru baheula mah dipake pikeun sakabeh jalma anu ngajarkeun elm ka
anu sejen, disebut guru. Kecap guru ayeuna mah ngan dipake pikeun jalma anu
ngajar di sakola wungkul. Misalna guru basa Sunda, guru matematika, guru SD,
guru olah raga, jsb.
Conto kecap anu ngaheureutan
sejenna di antarana; kitab, siswa, murid, ulama, santri, ustad, pesantren,
madrasah, kiai, gelas, jsb.
Conto kalimah: 1) a. Si Joni Uhe sarjana ekonomi lulusan
b. Pa Maman guru basa Indonesia
2.2.3. Harti Kecap anu Ngaluhuran (ameliorasi)
Harti kecap anu ngaluhuran nya éta harti kecap anu
dipake ayeuna ajenna (nilai rasana) leuwih luhur tibatan harti kecap anu dipake
baheula. Conto :
- tenteu,
= ajenna leuwih luhur tibatan kecap bibi
- om
= ajenna leuwih luhur ti
batan kecap mamang
- istri = ajenna leuwih luhur ti batan kecap pamajikan
Conto kecap anu ngaluhuran sejenna, di antarana;
-
opah > aki -
omah > nini -
bujang > jajaka/pamuda
- parawan >
gadis - wanoja
> bikang - asisten
> pembantu
- tuna wisma > gelandangan - karyawan >
kuli
Conto kalimah: a. Tanteu Rina
nuju balanja di supermaket.
(ameliorasi)
b. “ Bibi
cing pang nyandakeun cai ieu aya tamu” ceuk dununganana. (harti peyorasi)
c. Bibi Si Jantuk imahna di Jakarta
2.2.4. Harti Kecap anu Ngahandapan ( peyorasi)
Harti
kecap anu ngahandapan, nya éta harti kecap anu dipake ayeuna ajenna atawa nilai
rasana leuwih handap ti batan baheula. Conto :
- kecap bibi
= baheula mah dipake sesebutan pikeun ka adi bapa/indung anu
awewe, ayeuna mah kecap bibi téh dipake sesebutan pikeun ka babu
(pembentu) atawa anu status sosialna handap; bibi sayur, bibi jamu , jsb.
- mamang =
kecap mamang baheula mah dipake sesebutan pikeun ka adi
lalaki bapa/ indung, ayeuna mah kecap mamang téh dipake sesebutan pikeun anu setatus sosialna handao. Misalna;
mamang beca, mamang baso, jsb.
Conto kecap sejenna anu nilai rasana nganhandapan, di antarana;
bikang, parawan, propokator, gelandangan, lolong, budeg, jsb.
Conto kalimah: a. Si Bibi
tukang bala-bala anu disuhun ka tabrak beca. (peyorasi)
b. Pun Bibi mah didamelna di Bank
BNI. (harti nu sabenerna)
2.2.5. Harti Kecap anu Ngumpamakeun (asosiasi)
Harti
kecap anu ngumpamakeun , nya éta harti kecap anu diumpamakeun jeung harti kecap
anu ngabogaan sifat anu saraua jeung hiji barang. Conto:
-
amplop
= duit sogokan
-
korsi baseuh
= pagawean anu genah , jsb.
Conto kalimah: a. Jang Eman ari
make amplop mah teu burung wae lulus ujian.
b. Persib Maung Bandung jadi juara liga Danhill.
c. Ari make sabun
mah teu burung jadi pegawe negeri.
2.2.6. Harti Kecap anu Matukeurkeun (sinestesia)
Harti
kecap peyorasi nya éta harti kecap anu muncul balukar patukeurna panca indra. Umpamana indra
pangdenge jadi indra pangrasa. Conto:
1.
a. Neng Sinta mah ari dangdos téh mani manis.
(sinestesia)
b. Rambutan
aceh mah rasana mani manis. (harti sabenerna)
2.
a. Juragan Ubed
nyariosna mani teuas, basa nyarekan bujangna. (sinestesia}
b.Tangkal tiwu téh mani teuas
ari geus kolot mah. (harti sabenerna)
Jawab patalekan ieu di handap !
1. Pilih kalimah di handap ieu anu hartina ngalegaan!
a. “Pa, ari ibu kamana ?” Ceuk Sinta nanyakeun
indungna
b. ”Geura tuang
heula atuh bapa!” ceuk Raras ka bapana.
c. “Ari Bapa Camat nyondong kitu Neng ?” ceuk Mang Udin.
d. Pun bapa mah nuju angkat ka Jakarta
Titenan paguneman ieu di handap !
1). Aki
: “Ulah gutak gitek wae nini,
diuk téh teu sopan, era ku pa guru!”
2). Nini
: “ih… ari si aki sok bawel!”
3). Sinta
: “jep, atuh jempe isin tuh ku
Tanteu Susi, ningali wae ka dieu!”
4). Guru
: “ Keun bae atuh, “ (tembalna,
sarta pok nyarita deui)
“ Bi
Ijah…nyandak cai yeuh kadieu, aya tamu geura suguhan!”
2. Dumasar
kana ungkara di luhur, kalimah anu kecapna ngandung harti peyorasi, nyaeta :
a. no. 1 b. no. 2 c. no. 3 d. no. 4
3. Kalimah anu kecapna ngabogaan harti spesifikasi dina
paguneman di luhur, nyaeta:
a. no.
1 b. no. 2 c. no. 3 d. no. 4
4. Kecap anu hartina ngaluhuran dina paguneman di luhur,
di antarana:
a. Bi Ijah, b.
Tanteu, c.
guru, d. nini.
Tengetan ungkara basa ieu di handap!
“Gunung Salak ari wanci isuk-isuk mah ngajogo diharudum ku halimun, estu
ku matak waas. Hal kitu téh komo deu lamun disawangna ti kadeukeutan bruhbreh
pamandangan mani endah. Angin gunung ngahiliwir kacida pisan ngeunahna.
Sakapeung mah dipirig ku sora manuk mani hipu jeung manis pisan kadengena…”
5. Kecap dina paragraf di luhur, anu ngandung harti
sinestesia, aya dina kalimah …
a. ka-1
jeung ka-2 b. ka-2 jeung
ka-3
c. ka-3 jeung
ka-4
d. ka-1 jeung ka-4
6. Kecap dina paragraf di luhur anu ngabogaan harti
sinestesia, di antarana:
a. diharudum ku
halimun, b. pamandangan mani endah
c. angin gunung
ngahiliwir,
c.sora manuk mani hipu jeung manis.
7. “Para anggota DPR keur nembongkeun sihungna dina
sidang paripurna.” Kecap sihung dina kalimah di luhur, ngabogaan harti, nya
éta:
a. huntu anu seukeut, b. duit, c. kakawasaan d. senjata.
8. “Ari make amplop mah teu burung budak téh
lulus ujianana!” kecap amplop ngandung harti;
a. sinestesia, b. asosiasi, c. peyorasi, d. ameliorasi.
9. “Robet Uhe jadi asisten pelatih sepak bola kesebelasan Italia.” Kecap asisten
ngabogaan harti : a. asosiasi, b.
spesifikasi, c. peyorasi, d. ameliorasi.
10. Pilih kalimah di handap ieu anu hartina ngalegaan!
a. Tanteu Erna tukang bala-bala
keliling ka tabrak beca.
b. Pun Bibi mah kawitna ti Bogor
c. Para santri keur ngaji di pasantren Kiai Adullah Mustofa.
d.
“Punten bade tumaros, ari anu bade nikah téh Teteh kitu?” ceuk pa lebe
